Uluğ Bey
AZİZ YARDIMLI

Uluğ Bey bugün yabancısı olduğumuz eski bir kültüre aittir. Ama onunki bugünkü kültürümüzün kendisini antika, giderek köhnemiş, belki de bayağı gösterecek denli yüksek ve değerli bir kültürdü — despotik Asya'nın ortasında Klasik tinin anlaşılması olanaksız bir çiçeklenmesi, bir kulluk okyanusu ortasında bir özgürlük tini.

Uluğ Bey’i bizden ayıran altı yüzyıl sanki onu değil ama bizleri eskitmiş gibidir, ve sanki onun soylu, bilgili, erdemli dünyası yerini bilimsizliğe, erdemsizliğe, güzelliksizliğe teslim etmiştir. Uluğ Bey’i biliminde olduğu gibi çalışma ilişkilerinde de modern görmeliyiz. Bugünün arabesk akademik kültürü, kulluk karakterinden ötürü henüz salt öykünmeden ve gösterişten ileri gidemeyen bu prosaik kültür karşısında onu böyle önemsizliklerin terimlerinde ölçmeyi düşünmek en uygunsuz şey olacaktır. Uluğ Bey’i modern dünyaya bağlayan ve büyük ilgiye değer kılan şey Timur’un torunu olması, etnik kökeni vb. değil, ama çalışması gibi kişiliğinin de hiçbir zaman değerini yitirmeyeceğine inandığı evrensel, ussal öğelerde kurulmuş olmasıdır. Bu ülkenin yerel, değersiz, boş kültürünün gözünden kaçmayı sürdürüyor olsa da, Uluğ Bey evrensel insanlığın onurudur. Ve Doğunun onu yok etmiş ve altı yüzyıl boyunca yok saymış olmasına karşın, Batı tarafından bulunur bulunmaz hak ettiği gibi kucaklanmıştır. Ona başardığı pekçok büyük şeyin yanında insanın büyüklüğünü, insanın görkemini gösterdiği için de minnettar olmalıyız.

Eğer Uluğ Bey dünyanın güneş çevresinde döndüğünü tanıtlamış olsaydı, bu hiç kuşkusuz muhteşem olurdu. Ama böyle birşeyi başarmış olması olasılığı bir yana, onu ileri sürmüş olması bile olanaksızdır, çünkü onun gözlemevinin ve aygıtlarının sığaları ile böyle bir olguyu saptayabilmek açıkça olanaksızdı. Eğer böyle birşeyi ileri sürmüş olsaydı, bu çalışmasının bilimsel değerini arttırmaz ama azaltırdı.

ULUGH BEG'S CATALOGUE OF STARS (PDF)

Uluğ Bey 22 Mart 1394’te Sultaniye kentinde (İran) doğdu ve 27 Ekim 1449’da Semerkant’ta öldü.

Asıl adının Mehmet Tarağay olmasına karşın, bir süre sonra Uluğ Bey adı kullanılmaya başlamış ve asıl adı unutulmuştur. Timur’un (1336-1405) torunu, ve Şahrun’un (ya da Şah Ruh) en büyük oğlu idi. Babası Maveraünnehir (Transaxonia; şimdi Özbekistan; Amu Derya ve Syr Derya arasında) bölgesindeki Barlas kabilesindendi. Annesi Gevher Şad bir Pers soylusu idi. Uluğ Bey ve annesi ve babası Semerkant, Buhara ve Herat'ı bilim ve kültürün başlıca özekleri yaptılar.

Timur’un imparatorluk başkenti olan Semerkant’taki sarayında yetiştirilmiş ve yüksek bir eğitim almış olmasına karşın, Uluğ Bey kentte kalmaktan çok dedesi ile birlikte onun fethettiği Orta Doğunun ve Hindistan’ın geniş bölgelerini gezdi. Timur askeri seferlerine ara verdiği zamanlar ordusu ile birlikte bir bölgeden bir başkasına geçer ve Uluğ Bey de aralarında olmak üzere bütün bir saray onunla birlikte yolculuk ederdi. Çin’in fethi için hazırlıklar sürerken, Timur torunlarından bir bölümünün düğünlerini kutladı. O sıralar 10 yaşında olan Uluğ Bey’in henüz fethedilmemiş olan Moğolistan’ın önemli bir bölümü üzerinde egemen olması kararlaştırıldı (Tin Shan Dağları ve KB Xinjian). 1403-4’te Timur’u sarayında ziyaret eden İspanyol elçisi Clavijo tarafından görülen prenslerden birinin Uluğ Bey olması olasıdır.

Timur’un 1405’deki ölümünden sonra İmparatorluk Uluğ Bey’in babası olan en küçük oğlu Şahrun’a (1377-1447) kaldı. Öteki kardeşlerden ikisi Timur’un kendisinin ölümünden önce ve üçüncüsü ondan kısa bir süre sonra ölmüştü. Şahrun ve karısı Gevher Şad 1407’de aralarında İran ve Türkistan da olmak üzere İmparatorluk topraklarının çoğunda denetimi ele geçirdiler. 1409’da Horasan’da Herat (bugün batı Afganistan’da) başkent yapıldı. Erkek ve kız öğrencileri kabul eden Medreseler açarak kenti bir kültür özeğine dönüştürdüler. Bir kütüphane kurdular ve sanatların koruyuculuğunu üstlendiler.

Timur’un ölümünden ve babasının başkenti Herat’a (Afganistan) taşımasından sonra 1409’da on altı yaşındaki Uluğ Bey Semerkant’a vali atandı. 1411’de bütün Maveraünnehir’in egemeni oldu.

Uluğ Bey biri Semerkant’ta, öteki Buhara’da olmak üzere iki Medrese kurdu. Uluğ Bey'in Maveraünnehir ve Türkistan üzerindeki yönetimi yalnızca yaşamının son iki yılı boyunca sürdü. Oğlu Abdüllatif’in kiraladığı bir suikastçi tarafından öldürüldü.

GÖKBİLİMCİ KRAL

Uluğ Bey nitelikli bir devlet adamı ve sultan, ve aynı zamanda Evrenin gizlerini anlamak için düşünen ve çalışan ve başaran bir bilim adamıydı. Öylesine açık ve özgür bir düşünce yapısı vardı ki, onu bugünün henüz çocuksu, henüz despotik kültürünün terimlerinde anlamak olanaksızdır. Gerçekte, Uluğ Bey’in bilimsel etkinliği ve üretkenliği karşısında bütün bir Cumhuriyet döneminin pozitif bilim girişimi neredeyse bir tür Karanlık Çağ gibi görünür, üstelik ortaçağ Avrupasının tersine bilimsel etkinliği engelleyecek hiçbir gerici gücün etkili olmamasına, aslında büyük bir kurucu tarafından yaşamda en gerçek öğretmenin pozitif bilim olduğunun anımsatılmış olmasına karşın. Bu geriliğin, bilime bu ilgisizliğin önderleri ironik olarak kendilerini aydın olarak gören sıradan kafalardır. Bugünün kültürünün Uluğ Bey’e yabancılığını ölçmek istiyorsak onun kendi zamanının ona yabancılığına bakmamız gerekecektir.

Uluğ Bey Dünya-Tininin tarihine ait iken — çünkü onu bugün bile algılamayan kısır kültürümüz ile karşıtlık içinde Batı kültürü onu daha yüzyıllar öncesinden onurlandırmıştır —, bugünkü kültürümüz ise kulluk karakteri ile uygarlıkta ve tarihte sevimsiz ve önemsiz bir görüngüdür. Uluğ Bey bütün bir insanlığın onurunu ve değerini ve erdemini yükselten bireyler arasında durur. Güncel bilimcilik ise bugün bile ne modern ne de özgürdür.

Uluğ Bey biliminde, erdeminde, özgürlüğünde despotik Doğu kültürüne ait değildi. Bunu herşeyden önce ona yaptıklarıyla o kültürün kendisi kanıtladı. Uluğ Bey öylesine etkili bir yolda yok edildi ki, sanki yabancı bir dokuymuş gibi Doğunun belleğinden, kütüphanelerinden, ve en sonunda tarihinden silinip atıldı.

Zamanının en büyük Gözlemevini yaptırmasının, 1420-1437 yılları arasında yöntemli ve çok sağın gözlemler sürdürmesinin yanısıra, başta trigonometri ve küre geometrisi olmak üzere matematikte de insan usunu onurlandıran buluşlar üretti. Uluğ Bey’in neyi başardığını anlamak için onun yüzyılların, aslında binyılların bilim ve düşünce emeğindeki yerini anlamak zorundayız.

GÖÇEBE KÜLTÜR VE İMPARATORLUK

Uluğ Bey’de içinde yaşadığı çağa ve onu şekillendirmiş olması gereken çevreye ve kültüre hiç uymayan şaşırtıcı ve hayranlık verici bir yolda, erdemli karakterin ve modern bilim insanının tüm nitelikleri birlikte bulunur. Bu olağandışı olgunun açıklaması için Orta Asya'nın kültürel koşullarının dışına çıkmamız gerekir.

Orta Asya, Çin ve Hindistan'ın tersine, dünya tarihinden yalıtılmış kapalı bir kültür alanı değildi. İskender Marakanda'yı İÖ 329'da almış ve kent kısa bir süre sonra savaşın yıkımlarını arkada bırakarak Helenik etki altında hızla kültürel gelişme ve kalkınmanın yoluna girmişti. Ama Orta Asya'nın en eski ve en ileri kültür özeklerinden biri olan kent özellikle sanatçıların ve bilimcilerin koruyuculuğunu yapan Timur'un hükümranlığı sırasında parladı. Göçebe halklar, yerleşik kültürlerin tersine, emekten, eğitimden, düzenli bir törel yaşam için gereken kurumlardan yoksun olarak, yalıtılmışlıkları içinde geriliğe yazgılanmış görünürler. Paradoksal olarak, göçebe anarşisinin önünde despotik bir önder yaratma olanağı yatar. Onun kişiliğinde bir dünya egemenliği düşüncesi doğar çünkü göçebe gücün dışarıya doğru yapabileceği biricik eylem yağma eylemidir ve imparatorluğun eyleminin hedefi dünyanın bütününden daha azı değildir. Üretmemelerine ve yaratmamalarına ama yalnızca yağmalamalarına karşın, kültürel gerilikleri onları kültürel yağmalama eylemlerine de iter. Cengiz Han dünya tarihinin en büyük imparatorluğunu kurdu. Timur'un seferleri de benzer olarak büyük bir imparatorluğun yaratılmasında sonuçlandı. Uluğ Bey ve Babür Şah gibi egemenleri yaratan bir hanedan ile Timur Asya tarihi üzerinde en etkili önder oldu. Göçebe kültürlerin askeri güçlere örgütlenerek bütün bir dünyanın fethine yönelmeleri onlara kendilerinden daha ileri gelişim düzeylerinde olan kültürlerin entellektüel, sanatsal, bilimsel ve politik birikimlerinden yararlanma olanağını da verir. Uluğ Bey'in bilimsel çalışması iki bin yıllık bir çabanın ürünü olan bilimsel birikim üzerine dayanır.

Bir tarihçe yazarına göre, kişiliğinde "Platon'un bilimini Fereydun'un (mitolojik Pers kralı) görkemi ile birleştiren" Uluğ Bey hükümranlığının daha ilk yıllarında politikayı terk etti ve tüm zamanını matematiğe ve gökbilime verdi. Her ikisi de yüksek kültürlü olan bir anne ve baba tarafından yetiştirilen bir deha olarak Uluğ Bey boşinanca yabancıdır; türeli bir devlet yönetimini ve insanlığın kültürel yükselmesini güç istencine yeğler; kadın ve erkek eşitliğini en özsel yanında, entellektüel yanında doğrular; ve, hepsinin üzerinde, çalışması evrenin özsel olarak ussal bir kozmoz, tanrısal bir düzen olduğunu tanıtlamayı hedefler.

Uluğ Bey'in ve onunla birlikte çalışan dostlarının yarattığı gözalıcı bilim ve sanat tini hiç kuşkusuz yalnızca bir başlangıç olmalı ve bölge bilimde ve sanatlarda insanlığa çok daha ileri ve yüksek yapıtlar ve yaratılar kazandırmalıydı. Bu gelişimi durdurmanın olanaksız olması gerekirdi. Uluğ Bey'in ölümünün hemen arkasından bölgede ilerleme yerini gerilemeye bıraktı. Yüzyılların geçişi ile, bütün bir İslamik dünya ile birlikte bugün de kurtulamadığı bir yoksullaşma, kültürsüzleşme, erdemsizleşme, çirkinleşme sürecine girdi. Yaşam salt karın tokluğu uğruna varolma düzeyine indirgenir ve insan kavramının kendisine karşı bir saygısızlığa dönerken, eğitimsiz halkların dili şiddetin dili oldu.

ULUĞ BEY VE GALİLEO

Bugün Uluğ Bey üzerine bütün bir İslamik dünya bir yabancı karşısındaymış gibi suskundur. Bunun nedeni onu önemsememek değil, ama onun önemini kavrayacak önemden, onun erdemini ve bilgisini anlayacak erdem ve bilgiden yoksun olmaktır. Despotik kültürün dilinde "erdem" ve "bilgi" kavramları yalnızca boş sözcüklerdir. Despotik bilinçte Logos Sözden daha öteye geçmez.

Doğunun Gökbilim ya da Fizik ders kitapları öğrencilere Uluğ Bey'in sözünü bile etmez, sayısız kuşak varlığından habersizdir. Ve gene de giderek Alexander Koyré’nin (Astronomical Revolution) belirttiği gibi ancak 63 kadar gözlem yapan ve bir gökbilimciden çok bir hümanist olan Copernicus ile karşılaştırılmayacak denli bilgili ve üretken bir bilim adamıydı. Avrupa’da Kepler’de bile görünen ve giderek Newton’da bir çılgınlık düzeyine ulaşan boşinançlardan bütünüyle özgürdü. Eksiksiz bir kentlilik kültürü vardı, estetik inceliği hayranlık vericiydi, ve Kadının ve Erkeğin özsel Eşitliğine inandığını yaptırdığı Medresenin girişinde bulunan bir yazıtta duyurdu.

Uluğ Bey’in kültürü zaman-üstü idi. "Din bir sis gibi dağılır, krallıklar yok olur, ama bilginlerin çalışmaları sonsuza dek kalır" diyordu. Gerçekliğe tapan her ussalcı gibi, yeryüzünde ve gökyüzünde Usun egemen olduğunun güçlü bir sezgisini taşıyordu. Bir pragmatist, yalnızca seyreden ve düşünmeyen bir görgücü değildi. Çalışmasının amacı matematiğinin, gözlemevinin ve dostlarının yardımıyla Gökyüzündeki ussal düzeni, tanrısal kozmozu tanıtlamak ve doğrulamaktı. Bu ussal bakış açısına ancak ussal bir Evren yanıt verebilirdi. Ve ussallığı yasallığı olan Evrene o aynı ussallık yoluyla yaklaşan her araştırmacının her zaman beklediği yanıtı aldı. Uluğ Bey ve çevresinde toplanan bilim adamları güneş dizgesinin bütün gizlerini ortaya serecek buluşları yapmanın eşiğine geldiler. Ama böyle büyük bir bilgi, böylesine gözüpek bir ussallık bütün bir tutucu despotik kültür için sonun başlangıcından daha küçük bir gözdağı değildi. Doğunun belirlenimi özgürlük ve bilgi değil ama boyuneğme ve bilgisizlik idi. Tutuculuk değişimi yenme, yenileşmeye direnme tinidir. Uluğ Bey ve matematikçi dostları hiç kuşkusuz Doğunun bugün bile kırılamayan granit despotizmini yenemeyeceklerdi. Ama tarihten bütünüyle silinmeleri olgusu yarattıkları gözdağının büyüklüğünün bir ölçüsünü verir.

Uluğ Bey'in durdurulan çalışmalarını aynı bilim savaşımını Avrupa’da üstlenen yeni ve özgür kafalar, yürekli ussalcılar sürdürdü. Doğu istenç özgürlüğünü hiçbir zaman tanımamışken ve bugün de tanımazken, Batı Uluğ Bey'in etkinliği ile tam olarak aynı dönemde onu öğrenmenin yoluna girmiş, kendi despotizmine karşı savaşmaya başlamıştı. Reformasyon duyunç özgürlüğünün bir başka adıdır ve Reformasyonun mu duyunç özgürlüğünü yoksa duyunç özgürlüğünün mü Reformasyonu yarattığı soruları birdir. Sünni İslam hiç kuşkusuz hiçbir sonlu insana sonsuzun yetkesini vermez, kutsal imamlık, kutsal dedelik, kutsal rahiplik, kutsal papalık gibi din kavramının kendisine aykırı usdışı kurguları tanımaz. Giderek Halifenin kendisi de doğa-üstü değil ama doğal bir insandır. Bu tinde insanın insana kulluğuna ve ona bağlı politik ve toplumsal yapılara yer yoktur. Bu düzeye dek İslam kavramının insan eşitliği açısından demokrasi ile bağdaşmaması olanaksızdır. Problem böyle eksiksiz demokrasinin eksiksiz bir kulluk demokrasisi olmasıdır. Demokrasi özgür istenci gerektirir.

Tanrıya kulluk tasarımı insanı özünde tanrısal olarak kabul eden gerçek din kavramına aykırıdır ve bilinçleri yakaladığı zaman insanı entellektüel, etik ve estetik olarak değersizleştirir. Bireyi ve bireyselliği yok eder. İstençsizleşen, eylemsizleşen, böylece özgür bireysellik tininin ilerlemesi karşısında göreli olarak gerileyen bir kültür alanı yaratır. İslamik tin aynı kulluk anlayışı zemininde Klasik dönemin güzel sanatının değerini de özgürce kabul edemez ve insan biçiminin saltık güzelliğini indirger.

Uluğ Bey'in unutulmasının ne anlama geldiğini görebilmek için Batıda örneğin Galileo'nun unutulması gibi bir olayı tasarlamak yeterli olmalıdır. Katolik Kilise böyle birşeyi edimsel olarak istedi, Giordano Bruno'dan ve başkalarından sonra onu da yok etmek için elinden geleni yaptı. Ama Batıda boşinanç yenik düşerken Doğuda inanç yenik düştü. Batıda kurumsal din yerini din kavramına uygun dine bırakırken, Doğuda inanç boşinanç karşısında gerilemeye başladı. Ve eğitimsizlik ile birleşen boşinanç olanaklı en geri tini yarattı. Batı ve Doğu arasındaki ayrım bu iki olgunun, Uluğ Bey ve Galileo'nun yazgılarının arasındaki ayrım kadar büyüktür.

BİLGİ VE KADIN VE ERKEK

Uluğ Bey’in 1417’de Buhara’da yaptırdığı Medresedeki yazıt bugün de okunabilmektedir: ‘‘Bilgi kazanmak her Müslüman erkek ve kadının ödevidir.’’ Ve ödev o denli de haktır. Burada söz konusu edilen yalnızca tanrıbilimin öğrenilmesi değildi. Buhara dönemin tutucu şeyhlerinin ve tanrıbilimcilerinin güçlü oldukları bir kentti. Gerçekte bütün bir bölge boyunca kadınlar erkeklerin gözünde yalnızca erkekler ile ilişkileri ve çocuk doğurma nedeniyle değer taşıyordu. Gene de, hemen Güneydeki Hindistan'ın Sati geleneği ile karşıtlık içinde, Orta Asya'da yaygın olan görüş doğurabilecek bir kadının erkeksiz olmaması gerektiği idi ve bu nedenle dulların yeniden evlenmesi sık görülen bir uygulama idi.

1404'te Kastil kralının elçisi Clavijo ve ayrıca Ibn Arabşah tarafından verilen ziyafetlere ilişkin yazılarda bunlara katılan kraliçelerin ve prenseslerin örtülü olmadıkları belirtilir. Ayrıca kadınların kendileri de ziyefetler veriyorlardı.

Eğitim insan güzelliğinde eğitimi, estetik eğitimi de kapsar. Kul moral olarak kaba olduğu gibi estetik olarak da eğitimsizdir çünkü özgür degildir. Özgürlük gelişimdir. Eşeysel içgüdüsü eğitimsiz ve denetimsiz kültürde törel karakter olmadığına göre içgüdüden özgür olmanın biricik yolu dışsal olarak kapanmak, ama içsel olarak apaçık kalmaktır. Orada insan kendini kendi içindeki ve dışındaki tanrısal güzelligi duyumsamaya eğitmek yerine, kaba ve çirkin kalır. Ahlak dediği şey gerçekte ahlaksızlıktır çünkü kendini denetlemeyi başaramaz, duyunç gelişmemiş ve istenç evrensel olarak güçsüzdür; din dediği şey gerçekte din kavramına aykırıdır çünkü güzelliğin tanrısallığını yadsır.

Uluğ Bey pekçok bakımdan kendi zamanının çocuğu idi. Savaşta zaman zaman acımasız olabiliyordu, beş karısı ve sayısız cariyesi vardı. O tarihsel kültürün terimlerini modern terimler ile karşılaştırman ötesine geçmek haksız olacaktır. Uluğ Bey bilimi tanrıbilimin ve başka sanatların üzerinde saydı ve sonuçlarının tüm zamanlar ve tüm uluslar için geçerli olduğunu kabul etti. Gerçekten de İslamik yüzyıllarda Helenik ve Helenistik dönemin felsefe ve bilim yapıtlarının çevirileri çok erken tarihlerde yapılmış ve pekçoğunun yeniden daha iyi çevirileri yapılmışken, buna karşı Homeros, Sofokles, Euripides, Thukidides ve başka pekçok klasik yazarın yapıtları dışlandı. Güzel Sanatların kısıtlanması kulluk tininde doğaldır çünkü güzellik tanrısaldır. Ama bilgi de tanrısaldır. Ve kulluk tini er geç kendini Tanrısının karşısında küçük düşürmek için bilgiden de vaz geçmesi gerektiğini anlayacaktı. Uluğ Bey İslamik dünyada bilginin doruğunun sonsuz gerçeklik olduğunu gösterdi. Sonrası bilimin de yadsınması oldu.

Bugün İslamik Doğusu bir zamanlar Tarihe yaşam vermiş olan o enerjik, güçlü, ussal dünya değildir. Bugünün sözde ‘modernleşen’ Doğusu hüzün verici bir sefillik, gerilik, bilgisizlik ve çirkinlik tablosu sergilerken ve modern Tarihin Batılı kabadayıları tarafından itilip kakılırken, buna karşı Helenistik ve Helenik Tin ile yoğrulan ve onu özümseyip üstlenen o İslamik Doğu insanlığın onurunun bir parçası idi. İslamik Doğu büyüktü, Tarih olacak denli değerliydi. Şimdiki ise ne olduğunu bilmeyen, kendini tanımayan şaşkın bir kültür posasına bozulmuştur.

SEMERKANT VE BİLİM

Uluğ Bey bir zamanlar Doğunun incisi sayılan bir kentte, Semerkant'ta özlemleri onunkiler gibi büyük olan değerli, bilgili, erdemli insanlar ile birlikte yaşadı. Ve başardıkları ile yalnızca kendi büyüklüğünü tanıtlamakla kalmadı, ama, daha da önemlisi, ait olduğu kültürün ulaştığı ve daha da öte ulaşabilecek olduğu yüksekliğe tanıklık etti. Onunki bütün bir Asya’da Dünya-Tini ile, Dünya-Tarihi ile, değişim ve gelişim ile bir bağı olan biricik kültürdü. Kendi kentinin yanısıra daha başka birçoklarının da Egemeni olmasına karşın, Timur’un torunu olmasına ve üzerine bütün bir Maveraünnehir’i yönetme sorumluluğunun bırakılmış olmasına karşın, politika ya da askerlik ile değil, gökbilim ve matematik ile uğraşmayı sevdi. Ve bu alanda kendi gününde insan yeteneğinin başarabileceği herşeyi başardı. Avrupa’yı modern bilimin eşiğine getiren bilimsel buluşlara denk buluşlar üretti. Ve çalışmasının ve çabasının sonucu o günlerde bütün bir Fizik biliminin, bütün bir Doğa Bilgisinin ulaşabileceği en son noktaya ulaşmak oldu. Batı henüz Karanlığın örtüsünü üzerinden sıyıramamışken, Semerkant kısa bir süre için de olsa tanrısal bir Işıkla pırıl pırıl aydınlandı.

KULLUK TİNİNİN UTKUSU

Ama her kültürün saati bir kez çalar. Kültür Anka kuşu değildir. Ondan sonra doğan bütünüyle başka bir kültürdür. Doğunun saati çoktan çalmış, bütün bir varoluşunu yokolma gözdağı altına düşürebilecek bir değişim noktasına, yeni bir kültürün sınırlarına dek erişmişti. Ötesi gökyüzüne bırakılmalıydı. İnsanlık sınırını bilmeliydi. Uluğ Bey'in gerçekleştirdiği şey Doğu kültürü için aşağı yukarı sanal birşeydi. Doğu daha sonra yüzyıllar boyunca sanki böyle birşey hiç olmamış gibi, sanki o Gözlemevi Semerkant’ta hiç kurulmamış gibi aynı erdemsizlik, bilgisizlik ve değişmezlik tini içinde kalmayı sürdürdü. Batı geleneksel boşinanç kültürünün korkunç direncini yenerek değişmeyi, duyuncunda ve istencinde ve düşüncesinde özgürleşmeyi başarırken, Uluğ Bey’in kendisi ve çalışmalarının ürünleri inanılması güç bir yolda bütünüyle yokedildi. Doğu kendi içinden çıkan ama gerçekte hiçbir biçimde ona ait olmayan, aslında ona yabancı olan, tümü de felsefelerinde, bilimlerinde, bütün bir kültürlerinde özgür Klasik tine ait olan evrensel bireylere — Farabilere, İbni Sinalara, İbni Rüştlere, Kadızadelere, Ali Kuşçulara — sırtını dönmeye ve onları unutmaya, daha doğrusu onları Batıya sürmeye başlamıştı. Yüzyıllar sonra Gözlemevinin varlığını keşfedenin bir arkeolog olması olgusu Uluğ Bey’i ve yapıtlarını tarihten silmedeki kararlılığın inanılması güç düzeyini gösterir. Bu olgu daha o zamanlar İslamik Doğunun neyi aşamayacak olduğunu da açıkça gösterir. İslamik Doğu aşağı yukarı Batının özgürleşmeye başladığı aynı yıllarda kendi gelişiminin sınırlarına ulaştığının duyurusunu yaptı: İnsan bu kadar değerli, bu kadar önemli, bu kadar yüksek olamazdı. İnsan küçültülmeliydi. Kulluk bilinci sonunda bütün bir kültürün üzerine bir karanlık gibi çöktü. Hakkı tanıma değil ama Güce boyuneğme — bu gücü ister tanrısal isterse insansal olsun — Doğunun kültürü ve karakteri olarak kaldı. Uluğ Bey’i anlayan, buluşlarının önemini kavrayan ve onlardan yararlanan Batı dünyasının yeni tini olurken, Doğu kendini geçen her yüzyıl ile birlikte daha da kararan bir karanlığa gömmeyi sürdürdü.

Uluğ Bey’in kültürü Doğu tinine yabancı bir özgürlük, erdem ve bilim kültürü, Helenik-Helenistik güzellik ile bütünleşmeyi başarmış bir uygarlık tini idi. Onun gökbilimi yüzyıllardır gözardı edilmiş Aristoteles-Ptolemi gökbiliminin iyileştirilmesi ve ilerletilmesi uğruna tasarlandı. Ve onun matematiği yine aynı Helenik kalıtın yarım kalan işinin insan usunun o güne dek düşünmediği kavramları düşünerek ve o güne dek üretmediği bağıntıları üreterek sürdürülmesi ve büyütülmesi idi. Bu arı düşünsel etkinlik düzgün bir törellik içinde gerçekleşebilirdi. Uluğ Bey çevresinde, kendi istekli kentinde bu kültürü yaratmayı başardı. İstençsiz kentlerine kendi istencini verdi. Politik gücünü olanaklı biricik doğru yolda kullanmayı başararak, despotik gelenek tininin ortasında modern bir üniversite yarattı.

Böyle bir tini anlamak o tinin kategorilerini bilmeyi ve uygulamayı gerektirir. Zaman ilerleme ile aynı şey değildir. Cumhuriyet Türkiyesinde de aynı gelenekçi ve despotik Doğu artığı bin yıl önceki dinginliği içinde değişmeden kalmayı sürdürebilmiştir — hiç kuşkusuz kendisi despotik olan Aydının akraba hoşgörüsü altında. Bugünün Tarihe ait olmayan düşüncesiz, bilgisiz, erdemsiz arabesk kültürü o erdemli insanın ait olduğu yüksek kültürden öylesine uzaktır ki, insanlığın tarihinin bir ilerleme olduğu konusunda kuşkuya kapılanlara hiç olmazsa ilk bakışta hak vermemek güç görünür. Doğu onun yokedilişini izleyen yüzyıllarda bir daha hiçbir zaman aynı düşünce ve erdem yüksekliğine erişemedi. Helenik flört Doğuyu ayartmayı başaramadan sonlandırıldı.

Gene de tarihin dönüp gerilemeye başladığını ve her sonlu kültürün kendi köklerine bağlı kalarak sürmesi gerektiğini düşünen postmodern kültürel-çoğulculuk kuramından daha iyi bir açıklama vardır. İnsan özsel olarak özgür ve ussaldır, ve köleliğin ve usdışının gerçeği kendini karşıtında ortadan kaldırmaktır. Barbarlar salt kaba güçleri ile zaman zaman uygarlıkları dağıtmayı, devirmeyi, giderek tarihten silmeyi başarırlar. Ama barbar da kendinde ussaldır, ve barbarlık uygarlığa giden yolun ilk adımıdır. Seferleri ile 17 milyon insanın yok olmasına neden olduğu ileri sürülen Timur tüm barbarlığı ile bir kültürel incelik ve yükseklik özlemi içindeydi. Fethettiği yerlerde dünyanın başka türlü olabileceğini de gördü. Güzel Sanatları ve özellikle mimariyi koruma ve destekleme görevini üstlendi.

Roma görkemi de Kuzeyden başlayan barbar göçleri ve kendi kültürüne yabancı yeni Hıristiyanlık tini altında ezilip yıkılarak tarihten çekildi ve yerini daha sonra Karanlık Ortaçağlar olarak anılacak olan bir feodal şiddet kültürüne bıraktı. Ama Tarih gerilemedi, ve klasik kalıtını kavrayan Batı insanın tinselliğinin insanın doğallığının üstesinden gelebileceğini tanıtladı. Bu ülkede de yüzyılların değişmeyen ve devinmeyen geleneksel geriliği ve despotizmi modern Cumhuriyetin bir dirilme ve uygarlaşma ve kendini Tarihe yeniden eklemleme, gelişmekte olan insanlık ile birlikte gelişme girişimine direnmeyi sürdürmektedir. Ama bu gerilik kendinde ilerleme özlemidir — ve çirkinlik güzellik, bilgisizlik bilgi, ahlaksızlık ahlak özlemi.

UYGARLIĞA KARŞI İSYAN

Modern Türk Cumhuriyetinin kuruluşundan bu yana hedeflediği Çağdaş Uygarlık ilkesine karşın, bu ülkede yaşanan şey isyandır. İsyan hiç kuşkusuz kul tininin özünde yatar, onun özgürlüğünü duyumsama ve ileri sürmesinin düşüncesiz ve dürtüsel yoludur. Ama dürtü bilinçsiz olduğu için isyan da bilinçsizdir ve neye karşı olduğunu bilmeksizin yalnızca başkaldırma, devirme, yoketme isteği olarak belirir, ussal bir istenç olmayı başaramaz. Bu nedenledir ki morarşilerden demokrasiye geçişin gerçekleşmesi olarak yurttaş toplumlarında çoktandır arkaik olmuş "devrimcilik" terimi despotik kafalarda salt sözel olarak da olsa isyanı anlatmanın simgesi olarak kullanılır. Solu ve sağı bir olan bu isyan özgürlük uğruna değil ama isyan uğruna isyan, özgürlüğün, değişmenin, yenileşmenin kendisine karşı isyandır. Sonuçta kulluğun kulluk durumunu korumasını sağlar, çünkü kendi özgürlüğünü ve sorumluluğunu üstlenmez ve kendisi ile ilgilenmez.

Bu isyan aynı zamanda istençsiz bir kalabalığın gelenekleri ile, boşinançları ile, zorbalığı ile kendi değişmezlik, gerilik, yerellik, kapalılık kültürünü sürdürme isteğini de anlatır. Bu isyan tarihsel olarak öylesine başarılıdır ki, yalnızca Uluğ Bey'in medresesini, gözlemevini, kitaplarını, yıldız kataloglarını ve en sonunda kendisini yok etmekle kalmamış, aynı vandalizmi bütün bir İslamik kültür alanına uygulamış, islamik tin bir bilim, sanat ve uygarlık tini olmaktan çıkmış, modern dünyanın kendisinin bir problemi durumuna düşmüştür.

Bu gerilik tini tüm güdüsünü kendi "kadimliğinde" bulur ve yeni olan herşeyi yabancılar ve yadsır. Usdışı karakterini sorgulanmama ayrıcalığında bulan gelenek yenileşme, değişme, gelişme ile çarpıştığı için gelenektir, ve tutuculuğunun güvencesi özgürlüğün bilinçsizliğinden başka birşey olmayan despotizmidir. Böyle bir despotik kültür ona verilen özgürlüğü bile özgürlüğün kendisini yok etmek için kullanmayı ister. Henüz modern hak, yasa, eşitlik, özgürlük kavramları ile tanışmamış bu tin için kabadayılık, zorbalık, şiddet işlerin normal durumu, uygarlık ise baskı demektir, çünkü uygarlık dürtüsel olmanın olumsuzlanmasıdır, duyunç özgürlüğü, düzen, yasa, ussallık demektir. Gelenek tininin yurttaş toplumunun ussallığına karşı bildiği biricik yanıt biçiminin isyan olması normaldir, çünkü yasayı dürtüselliği üzerine getirilen sınır ve baskı olarak yaşar. Dürüstlük, hak, türe kavramları onda henüz doğal duygular ve dürtüler tarafından belirlenmeyi sürdürür. Yasa kavramı bin yıl uzağında yattığı için, devletin onun kendi istencini anlatması gerektiğini de anlayamaz. Devlet karşısında da kuldur, ve devletini Devlet kavramından uzaklaştıran şeyin kendi istençsizliği olduğunu bilmez. Politik bilinci bir özgürlük bilinci değil ama her zaman isyana dönmeye hazır bir boyuneğme alışkanlığıdır. Bu isyan tini özgürlükten korkar çünkü ussal istenç onun dürtüselliğinin yadsınmasıdır.

Her insan kendi içinde sonsuz bir tinsel gizillik taşır. Her insan kendinde tanrısal doğaya katılır. Bu nedenle böyle bir geriliğin cezası ilerlemek, böyle bir barbarlığın cezası uygarlaşmaktır.

Sözde ‘bilim adamlarımız’ sık sık bilimin insanlığa ortak olduğunu, evrensel olduğunu söylerler. Bu sanki hak etmedikleri ve anlamadıkları birşeyi gasp etmeyi kendileri için aklamanın bir yolu gibidir. Ama o evrensele katkıda bulunmak, o evrenselin parçası olmak bir yana, bu tin henüz ondan almayı ve onu kullanmayı, elindeki en parlak bireylerden yararlanmayı bile başaramaz. Evrensel olmayan bireysel de değildir, ve evrenseli bastıran bireyseli de bastırır. Böyle halk kültürü, yığın ve kitle kültürü ve onun önderleri ve aydınları bireyselliği ve bireyleri yalnızca bastırır, baskılar, onlardaki tanrısal Işığı söndürür. İnsanlığın evrensel kültür birikimine şaşkınlık içinde anlamadan bakmakla yetinir ve bilimin Batı için ayrılmış olduğunu duyumsar. Lütfi Göker’in aktardığına göre (Uluğ Bey, 1995, s. 49), Melih Cevdet Uluğ Bey’in Medresesi üzerine ‘‘Bu medrese ise şaşkınlık yaratıcı birşeydi,’’ diye yazar. Şaşkınlık çok haklıdır, çünkü bilim yapmak için, fizik, kimya, matematik, tarih, gökbilim, toplumbilim, ruhbilim vb. üretmek için önlerinde hiçbir engel bulunmayan, kendilerine yaşamda en gerçek öğretmenin bilim olduğu anımsatılmış olan ‘bilim adamları’ Cumhuriyetin neredeyse bütün bir yüzyılı boyunca yalnızca bilgisizlerin bilgisiz saygıları ve yaltaklanmaları ile yetinmiş, çalışmamış, hiçbirşey bulmamış ya da keşfetmemiş, yalnızca geri kalmışlardır. Göçebe ve köylü klasik kültüre ilgisiz, giderek düşmandır. Bu aynı görgüsüz eğilimi kavramsız entellektüel de paylaşır: Klasik bilime, güzelliğe, felsefeye ilgisiz, giderek düşmandır. Bunu güzel sanat, felsefe ve bilim yapmayarak ve yapılanları yadsıyarak tanıtlar.

Kul merak etmez çünkü edemez, çünkü özgür değildir, çünkü kendisi değildir, başkasıdır, çünkü istenci kendisinin değildir. Kul eylemsizdir. İstenci efendinin istencidir. O ancak başkalarının merak etmesini, öğrenmesini, keşfetmesini, bulmasını, yaratmasını, anlamasını, bilmesini bekler. Kendini bir insan olarak göremez çünkü insan özgürdür.

Aydınlar birer Aydın olarak her durumda haklı oldukları için sorumluluklarını geri kalmışlık konusundaki tüm gerekçelerinde sık sık yaptıkları gibi Batıya, emperyalizme, kapitalizme vb. yüklemişlerdir — kendi gözlerinde haklı olarak, çünkü kullar kendi sorumluluklarını üstlenme onurundan yoksun oldukları için kuldurlar. Bu hiçbir tarihsel, kültürel, bilimsel, estetik, etik önemi ve değeri olmayan ölü kültür Uluğ Bey’i yokeden kültürün bugüne bir uzantısı gibidir. Üretmemek yoketmenin yalnızca bir başka biçimi, bir gizilliğin yokedilişidir.

Osmanlı’nın Tinin yeni biçimlerine doğru kendi tikel yolunda evrimlenmekte olan Batı ile ilişkisi onu kendi Doğulu despotik tutuculuğundan kurtaran etmen oldu. Osmanlı kendini Batı uygarlığına ait olarak, giderek Roma İmparatorluğunun sürdürülmesi olarak gördü. Ve Osmanlı olarak kaldığı sürece Doğu ile ilgilenmeyi bile önemsemedi. İran'ı çoktandır arkaik olmuş kültürü içinde donmaya bıraktı, ve Batının politikaları sonucunda bugün dünyanın bütününü hüzüne boğan istençsiz Arap dünyasını uygarca yönetti. Güzel sanat yapıtları, şiiri, müziği ile uygarlık sürecinin, aslında Dünya Tarihinin vazgeçilmez bir halkası oldu. Roma İmparatorluğunun çöküşünden ve Avrupa'nın karanlık çağının başlamasından sonra bütün bir yeryüzünde tarihsel olarak diri, aydınlık ve ussal kalan biricik kültür alanı Osmanlı egemenliği altındaki bölgelerdi. Büyük Osmanlı tini modernleşmeye aşağı yukarı Avrupa ile aynı zamanda başladı ve modern Cumhuriyet bu ussallığın ve yürekliliğin ürünü oldu.

Ama Osmanlı Doğuya yenik düşmemişken, kurucusunun tinine eşit olmayan beceriksiz, bilgisiz, istençsiz Cumhuriyet kuşakları bunu başaramadılar. Geçen on yıllar içinde yüksek Osmanlı karakterinin son izleri silinirken ve demagogların ve eğitimsiz bir halkın grotesk tangosu başlarken, genç Cumhuriyet kültürü Avrupa’yı özgürleştiren ussallık tinine değil, ilkin onun hastalıklı yanları olan pozitivizme ve sonra despotik bir Doğu artığı olan materyalizme sarıldı. Bu banalite onu geleneği modernleştirmeye, ölü olanı diriltmeye değil, ama sanki en gerçek, en köklü devrim yeterli değilmiş gibi yeniden devrim aramaya, böylece kabalığın, bilgisizliğin, geleneğin dalkavukluğunu yapmaya yöneltti.

Özgürlük yabancı birşey gibi reddedildi, ve kültürün henüz açmakta olan ilk çiçekleri sanattan bilime, müzikten şiire her alanda kölelik ideolojileri adına ezildi. Sonuç on yıllar boyunca bütün bir kültürün gelişmenin, güzelliğin, uygarlaşmanın dışına sürülmesi, ve yönetilemeyen bir devletin tarihin modern efendileri tarafından itilip kakılmaya, horlanmaya başlaması oldu. Cumhuriyeti teslim alan kuşakların bugün de süren bu beceriksizlikleri Doğunun gelenek tininden kopamadıklarını, özgür bireyler olamadıklarını tanıtlar. Bağımsızlığı bilmediği için bağımsız olduğunu algılayamayan sözde ‘yurtseverlik,’ miskinliğinin, erdemsizliğin ve buna bağlı geriliğin utancını sömürü ve eperyalizm teorilerinin arkasına gizleyen ‘devrimcilik’ gerçekte bugün bile devleti, toplumu, varoluşu soysuzlaştırmaya çalışan o aynı kölelik tininden doğar.

Kendi zamanının ve kültürünün kabul edemeyeceği, aslında o devinmeyen geleneğe bir gözdağı olacak denli ileride olan Uluğ Bey’in yokedilişi İslamik dünyanın göreli olarak geriye doğru yürüyüşünün başlangıcının ön habercisi ve en çarpıcı göstergesi oldu. Uluğ Bey’in Gözlemevi yeryüzünden bütünüyle silindi ve ancak altı yüzyıl sonra bir Rus arkeoloğu olan Vyatkin tarafından ve bir raslantı sonucunda bulundu. Dev mermer sekstantın yeraltı kesimi olduğu gibi duruyordu. Ve yabancı araştırmacıların bölge halkları için, insanlık için bulup, temizleyip, onarıp hizmetlerine sundukları biricik evrensel kültür değeri bu değildi. Bir kültür kendi kitabelerini kendisi okuyamıyor ve bunu onun için yabancılar yapıyorsa, o kültürün geriliğini algılaması bile söz konusu olamaz. Uygarlığın beşiği olan Anadolu'da yerleşmiş göçebe yaşam bugün de uygarlığa bin yıl önce olduğu gibi yabancı kalmayı sürdürmekte, uygar olan, kentli olan, yüksek olan herşeye ilgisizliği içinde kendinden hoşnut görünmektedir.

Özgür istenç modernleşmedir çünkü özgürlük kavramının anlamı, değeri ve önemi insanın gizilliğinin, insanda güzel, iyi ve gerçek olanın açınması, insanın kendi içinde olanın, insan doğasının kendini edimselleştirmesidir. Yeninin yaratılması yoluyla varolanın eskitilmesidir. Özgürlük yalnızca daha şimdiden ortada olan şu ya da bu almaşığın "özgürce seçilmesi" değil ama henüz salt kendinde olanın, henüz edimsel olarak varolmayanın edimselleşmesi, insanın kendini gerçekleştirmesidir. İnsan ancak istencinin bilincini kazandığı zaman özgürdür, ve ancak birey olduğu zaman, ancak istenci kendi istenci olduğu zaman kendisinden daha çoğu olmaya, kendinde olanı yaratmaya başlar, kul olmaya son verir. Ancak özgür insan moral bir varlıktır, eğitime açıktır, ve gelişir. Kul eylemsiz çünkü istençsizdir. Kendini yazgıya teslim eder, başına gelenlerin sorumluluğunu üstlenmez, onları her durumda ve her biçimde başka güçlere yükler. Çocuk gibidir. İstençsizliği nedeniyle kendi miskinliği üzerinde kuluçkaya yatmayı sürdürür. Gelenek varolanın sorgusuzca yinelemesidir. İstenç, özgürlük, gelişim geleneğin sonudur.

Despotik kulluk tini Uluğ Bey’in özgürlüğünde, yeniliklerinde ve buluşlarında yüzyıllardır evrensel kültürün gelişimine paha biçilmez katkılarda bulunmuş olan İslamik kültürün bir sınıra gelip dayandığını duyumsadı. Gelişme gözdağı olacak bir düzeye ulaşmıştı, ve durdurulmalıydı. Ve durduruldu. Yalnızca Uluğ Bey ve yapıtı yok edilmedi. Bundan böyle düşünmek, bilmek, araştırmak, sorgulamak suç sayılır oldu. İslamik Doğu ne kendisinin ne de Batının anlayabildiği inanılması güç bir korku ve boyuneğme ve bunlara bağlı bir gerilik kültürüne teslim olmaya başladı. Uluğ Bey’in girişimi bir başlangıç olamadı. Bir sonsöz oldu.

Kuzey Avrupa tam olarak aynı onyıllarda Reformasyon ile inanç köleliğini yenerek modernleşme sürecine girmişken, İslamik Doğu — tıpkı Katolik Avrupa gibi — geleneğin tutuculuğunu kıramadı, üstelik İslamın bilgi ve bilim ile herhangi bir probleminin olmamasına karşın. İnanç gizemci boşinanç karşısında, uyuşuk tekkecilik karşısında yenik düştü. Doğunun varoluşu geri kalmanın yokoluş biçimi olurken, bilgisizlik ve yüreksizlik değişmemenin güvencesi oldu.

Doğu tini bir boyun eğme tinidir. Ve aynı bilgisizlik, düşüncesizlik ve erdemsizlik tini bu kendi geriliğinin sorumlusunu kendisinde değil, ama ironik olarak kültürel herşeyini bir zamanlar ileri Doğunun kendisinden alan geri Batıda aradı ve buldu. Bütünüyle haklı olarak, çünkü Batı ilerlemeseydi Doğu geride kalmayacaktı.

İSLAMİK VE HELENİK

İslamik Doğunun tüm tarihsel değeri ve önemi kendisini önceleyen Helenik ve Helenistik kültürü özümseme yeteneğine dayanır. Bu olgu felsefede olduğu gibi görgül bilimsel alanda da böyledir. Farabi İkinci Aristoteles olarak tanınırken, Uluğ Bey’in Gökbilimi Ptolemi gökbiliminin, ve bütününde İslamik Matematik Klasik kalıtın bir sürdürülmesiydi. Bu düzeye dek kendisi Klasikti. Ve İslamik Bilim kalıt aldığı birikimi sözcüğün tam anlamıyla hak ettiğini tanıtlayacak bir yolda her alanda Yunan öncellerinin çok çok ötesine geçmiş, varoluşun bilinmeyenleri üzerindeki örtüyü bütünüyle kaldırmanın eşiğine ulaşmış, aslında eğitim kurumlarında modern bilimsel etkinliğin ölçünlerini daha o zaman saptamıştı ve bütün bir dünyanın geri kalanı ile karşılaştırma kabul etmeyen bir gelişmişlik düzeyi gösteriyordu. Batı karanlığın içinde boğulurken, insanlığın bilgisini, türesini ve değerini yükseltmek İslamik dünyanın görevi oldu. İslamik Doğunun Batının gelişmeye başlaması ile aynı zamanda gelişimine son vermesi insanlığın ussal Helenik kalıtına karşı düşmanca bir ilgisizlik tutumuna girmesinde de gözlenir. Batı Rönesans ile kendini Ussal Klasisizme bağlarken, Doğu bu aynı paha biçilmez hazineye karşı usdışı bir küçümseme, bir bakıma kendini ondan arındırma tutumuna girdi.

Doğu Farabilerin, İbni Sinaların, İbni Rüştlerin, Uluğ Beylerin bilimini bastıranın, öneminin gözardı edilmesine yol açanın Batı olduğunu ve bunun bugün de sürdürüldüğünü ileri sürer. Bundan haksızlığa uğramış güçsüz bir kurban tonuyla söz edildiğini duyduğumuz zaman gülümsemeden edemeyiz. Bu özgürlüğün değil, kendi istenci olan birinin değil, ama köleliğin ve sorumluluk üstlenebilmeye yeteneksizliğin sesidir. Sanki Doğunun kendisinin açmadığını Batı örtmüş gibidir, ve sanki Doğunun değişimini kendi dikkafalılığı değil ama Batı engellemiş gibidir. Tam tersine. İşin gerçeği Doğuda ilerlemeyi Batının yabanıl gücünden çok daha önce Doğunun kendisinin bastırmış olduğudur, çünkü Doğu Doğudur, özgür değildir, ve bu nedenle özgürlüğe yabancı ve düşmandır. Her despotik tin gibi, kendine özgü karakteri ve kimliği ile varlığını ancak değişimi önlediği sürece sürdürebilir. Doğu özgür olabilmek için Doğu olmaya son vermek, kendisinden kurtulmak zorundadır.

Doğu ile denmek istenen bir coğrafya yönü değil, bir karakterdir. Doğulu despotiktir, ne kendi istencinin ne de başkasının istencinin özgürlüğünü bilir ve tanır. Tarihsel olarak, bu bilinç yüksekliğini, duyunç ve istenç özgürlüğünü geliştirmemiştir. İlişkisinde ya boyun eğme ya da boyun eğdirme vardır. Bu nedenle şiddet, zor, zorbalık törel varoluşunun özsel bileşenleridir. Bunlar her zaman açıkça sergilenmezler, çünkü korku ve düşmanlık, nefret ve şiddet, öfke ve öç vb. bu boyuneğme kültürünün sık sık ona bir incelik, bir iyilik görünüşü veren geleneklerinin altında örtülü yatarlar.

Bu boyuneğme kültürü bütününde ancak bilgisizlik ve düşüncesizlik üzerinde sürebilir, çünkü bilgi ve düşünce değişim getirir, özgürleştirir. Bu nedenle Erdem gerçek bir Doğuluya bütünüyle yabancıdır. Bu kültürde İnancın yerini boşinanç almalıdır çünkü gerçek Tanrı inancı duyuncu büyütür ve insanları eşitler.

Bugün Uluğ Bey’den gökbilim öğrenmeyeceğiz. Onun bildiklerinden daha çoğunu ve daha iyisini biliyoruz. Ama onun Avrupa’da ortaya çıkan göz kamaştırıcı modern atılım ile tek başına karşılaştırmayı hak eden örneğinde doğa biliminden daha az önemli olmayan birşeyi, İnsan Büyüklüğünü öğrenmek için ondan yardım almak zorundayız.

Uluğ Beyin Yeryüzünün Güneş çevresinde dönüp dönmediği problemi ile ilgili tutumu önemli değildir, çünkü zamanında kabul edilen görüşü çürütebilecek ve tersini doğrulayabilecek görgül veriler elde etmesi olanaksızdı. Tersine, gözlemlenebilen tüm fenomenler ile uyum içinde çıkarsama yapılması gerekiyordu, ve Uluğ Bey görgül yöntem ile uyum içinde zamanı için en doğru olanı yaptı.

SEMERKANT MEDRESESİ

Uluğ Bey’in Semerkant’ta yaptırdığı ve 15’inci yüzyılda İslamik dünyada en iyisi olarak kabul edilen Medrese Registan Alanında bulunur.

‘‘Alan 1888’de Hindistan Sömürge Valisi Lord Curzon tarafından ‘‘dünyadaki en soylu kamu alanı’’ olarak betimlenir. Curzon şöyle sürdürür: ‘Doğuda ve Avrupa’da çarpıcı yalınlıkta ve görkemde ona yaklaşan hiçbirşey bilmiyorum, belki de Venedik’te daha alçakgönüllü bir ölçekte yarışmaya girmeyi isteyebilecek Piazza di San Marco dışında. Hiçbir Avrupa kentinde dört kenarından üçünde en güzel düzende Gotik katedraller ile çevrili tek bir açık alan göstermeyi başaramayacağımıza göre, aslında hiçbir Avrupa görünümü onunla yeterli olarak karşılaştırılamaz.’ ’’
::
‘‘[T]he noblest public square in the world. ‘I know of nothing in the East approaching it in massive simplicity and grandeur,’ he wrote, ‘and nothing in Europe, save perhaps on a humbler scale the Piazza di San Marco in Venice, which can even aspire to enter the competition. No European spectacle indeed can adequately be compared with it, in our inablilty to point to an open space in any Western city that is commanded on three of its four sides by Gothic cathedrals of the finest order.’ ’’

(Curzon’u alıntılayan: Wilfrid Blunt, The Golden Road to Samarkand (Londra: Hamish Hamilton, 1973), 259.)

Uluğ Bey’in Camiye götüren kapının üzerine yerleştirdiği yazıtta şunlar okunur:

‘‘Bu suffeh (tonozlu mescid) Cenneti andırmak üzere yapıldı ... onda sultanların en büyüğünün yönetimi altında dine yararlı bilimlerin gerçekliklerinin öğretmenleri bulunur.’’
::
‘‘This suffeh [i.e., portal or vaulted masjid] is built to resemble Paradise ... in it are teachers of the truths of the sciences useful to the religion, under the direction of the greatest of sultans ...’’

(Lisa Golombek ve Donald Wilber, Timurid Architecture of Iran and Turan, Vol. 1 (Princeton: Princeton University Press, 1988), s. 265).)

Semerkant Medresesinin yapımı 1417 yılında başladı ve 1421’de tamamlandı. Yapının mimarı bilinmemektedir. Medrese iki katlıdır ve her köşesinde bir olmak üzere dört dershane bulunur. Her dershanenin bir profesörü (müderris) vardı. İlk Rektörü (şeyh-ül müderrisin) Bursalı Kadızade Rumi idi. Kadızade’nin derslerini kendisi de dersler veren Uluğ Bey’in de izlediği bilinmektedir.

Medresenin akademik etkinliği başlıca Matematik ve Gökbilim üzerinde yoğunlaşmıştı ve derslerin büyük bölümü Bursalı Kadızade ve Giyaseddin Cemşid tarafından verildi. Semerkant’ta daha önce de medreselerin bulunmasına karşın, Uluğ Bey’in Medresesi kongreleri, panelleri, konferansları, seminerleri ile kentteki ilk düzenli bilimsel etkinlik idi. Çeşitli kaynaklara göre Medresedeki öğrenci sayısı 100’ün üzerinde iken, Uluğ Bey’in çevresinde toplanan uzmanların sayısı da 100’ün üzerindeydi ve daha ikincil olan hesap uzmanlığı gibi görevler bu sayının dışındadır. Medrese tanrıbilimin yanında yüksek matematik, trigonometri, geometri ve gökbilimde benzersiz bir bilim yuvasıydı.

Giyaseddin Cemşid aritmetikte ondalık dizgeyi ilk kullanan matematikçi olmuş ve bu dizge Avrupa’da 15’inci yüzyıldan sonra kullanılmaya başlamıştır. Semerkant’a Uluğ Bey’in çağrısı üzerine gelerek Gözlemevinin müdürlüğünü üstlenmişti.

Uluğ Bey’in ölümünden sonra Medrese dağıldı ve aralarında Ali Kuşçu’nun da bulunduğu öğretim üyeleri kenti terk ettiler. Bundan sonra Semerkant’ın tarihi bir bir karışıklıklar, ayaklanmalar, yıkımlar zinciridir ve bütün bu yüzyıllar içinde unutulan Medrese 18’inci yüzyılda zamanın Emiri tarafından hububat deposu olarak kullanıldı.

Bernhard Peter: Die Medrese von Ulugh Beg in Samarqand.

SEMERKANT VE REGİSTAN ALANI

Timur İmparatorluğunun başkenti olan Semerkant dünyanın en eski kentlerinden biridir. Arrian Büyük İskender’in fetih hedefleri arasında olan bu eski Sogdiana kentinden ‘Marakanda’ olarak söz eder.

Registan eski Semerkant’ın yüreği idi. Ad ‘kumlu yer’ anlamına gelir. Alanda biraraya toplanmış olarak batıda Uluğ Bey Medresesi (1417-20), karşısında daha sonra yapılan Şir Dor Medresesi (Kaplanlı Medrese, 1619-1636) ve Tilla-Kori Medresesi (Yaldızlı Medrese, 1646-1660) bulunur. Bu son ikisi Uluğ Bey zamanında yaptırılan han ve sarayın yerine kurulmuştur. Şir Dor medresesi temel olarak Uluğ Bey’in medresesinin bir eşlemidir.

Uluğ Bey Medresesi sivri uçlu tonozu olan gösterişli kapısı ile alana bakar. Giriş kemerinin üstündeki mozaik panel geometrik biçemli süslemeler ile kaplıdır. Kare biçimli avlusunda bir cami, derslikler, ve öğrencilerin yaşadıkları yurt odaları< bulunuyordu.

BUHARA MEDRESESİ

Buhara Medresesinin yapımı Semerkant Medresesini önceler. Duvarlarında ‘‘Bilgi kazanmak her Müslüman erkek ve kadının ödevidir’’ yazıtının bulunduğu Buhara Üniversitesinde seksen oda vardı ve öğrencilere burs bağlanmıştı.

(İbn-i Sina 985-1005 yılları arasında Buhara'da yaşadı. Orada başlıca kendini eğiterek erken bir yaşta Ptolemi'nin Almagest'ini okudu. Nuh İbn Mansur'un (ö. 997) birçok Helenik ve Helenistik yapıtı da kapsayan kütüphanesinden yararlandı. Bir tıp ansiklopedisi olan Tıp Kanunu (καν?ν = ölçün) tıp tarihindeki en önemli çalışmalardan biridir ve 18'inci yüzyıla dek Avrupa üniversitelerinde temel başvuru kitabı olarak kullanıldı.)

VLADİMİR VYATKİN

Semerkant’tan üç kilometre kadar uzakta bir tepe vardı. 1908 yılının sonuna dek hiç kimsenin dikkatini çekmeyen bu tepede Rus arkeoloğu Vladimir Viatkin Uluğ Bey’in Gözlemevinin kalıntılarını buldu. Dev mermer sekstantın yeraltı kesimi olduğu gibi duruyordu. Uluğ Bey’in çalışması ilk kez Batıda 1648 yılında Yıldızlar Kataloğunun bir eşlemi Oxford Bodleian Library’de bulununcaya dek bilinmiyordu. Bu belge Uluğ Bey’in ayın, gezegenlerin ve 1018 yıldızın konumlarını hayranlık verici bir sağınlık ile hesaplamış olduğunu gösteriyordu.

İRAN'DAKİ MERAGHA GÖZLEMEVİNİ ZİYARET

Uluğ Bey’in Gökbilime ilgisi ünlü İranlı gökbilimci Nasir el-Din el-Tusi (1201-74) tarafından 1259’da yaptırılan Meragha Gözlemevinin kalıntılarını ziyaret ettiği sırada henüz çocukluk yıllarında uyandı. Bir vakıf olarak kurumsallaştırılan gözlemevinin en önemli başarısı Zij-i İlkhani ya da ‘‘İlkhanik Tablolar’’ idi.

Tusi'nin gökbilim alanında yaptığı çalışmaların İslamik gökbilim üzerindeki ve aralarında Copernicus da olmak üzere Avrupalı gökbilimcilerin çalışmaları üzerindeki etkisi olağanüstüdür. Tusi başlıca matematik ve felsefe üzerine olmak üzere Arapça ve Farsça'da 150 yapıt üretti. Bu nedenle "insanlığın öğretmeni" ve "üçüncü öğeretmen" gibi sanlar kazandı (ilk ikisi Aristoteles ve Farabi olmak üzere).

Uluğ Bey’in gençlik yıllarındaki hocaları arasında dönemin en iyi bilim adamlarından biri sayılan Bursalı Kadızade de bulunuyordu. Kadızade’nin Semerkant’a bilgisini arttırmak için Bursa’dan gelmiş olması Semerkant’ın daha Uluğ Bey’in gençliğinde bile bir bilim ve kültür özeği olduğunu gösterir. Kent bu niteliği daha Uluğ Bey’in dedesi Timur ve babası Şahrun zamanında kazanmaya başlamıştı. Uluğ Beyin bilimsel başarısı El-Kharizmi, El-Beruni ve İbni-Sina'yı da kapsayan bir Orta Asya geleneğinin doruğudur.

Mısırlılar piramitlerini yıldızlara göre yönlendirirken ve Nil'in taşkınlarını Sirus'un ve yaz gündönümlerinin gözlemi yoluyla doğru olarak önceden saptarken, Babilliler İÖ 1200 gibi erken bir tarihte yıldız katalogları üretiyordu. Ama büyük bir gözlemevi yaptırarak ve Tycho Brahe'den önceki en ayrıntılı yıldız kataloğunu hazılayarak gökbilimi modern döneme ileten Uluğ Bey oldu. Uluğ Bey'in çocukluğu sırasında Hindistan'a ve Orta Doğuya yaptığı yolculuklar onu o ülkelerdeki bilimsel gelişmeler ile tanıştırmıştı. Bu gelişimi kendi ülkesinde de yakalamak istiyordu. Semerkant'ta Registan alanına büyük bir Medrese yaptırdı ve sayısız gökbilimci ve matematikçiyi orada çalışmak üzere davet etti.

GÖZLEMEVİ

Uluğ Bey'in yaptırdığı muazzam gözlemevinin 1428’deki açılış gururlu annesi Gevher Şad tarafından yapıldı. Gözlemevi Tycho Brahe’nin daha sonraki Uraniborg’unu andırıyordu. Bir silindir şeklinde tasarlanan yapının üç katı vardı. 30,4 metre yüksekliğinde ve 46,4 metre çapında idi. Gözlemevinin müdürlüğü ilkin Giyaseddin Şemsid’e verildi. Onun 1429’da ölmesi üzerine görevi Bursalı Kadızade üstlendi. Onun da 1430’da ölmesi üzerine Ali Kuşçu (ö. 1447, İstanbul) görevlendirildi. Uluğ Bey Zij’e önsözünde çalışmalarda ölçüm ve hesaplama işlerine katılan Ali Kuşçu’dan ‘‘saygıdeğer oğlumuz’’ diye söz eder. (Ali Kuşçu Uluğ Bey’in ölümünden sonra Semerkant’tan ayrıldı, Tebriz’de Uzun Hasan tarafından İstanbul’a elçi olarak gönderildi, ve orada Aya Sofya’daki Medresede öğretmen oldu.)

Gözlemevi başlangıçta üç dev gökbilim aletini kapsıyordu: Derecelere ve dakikalara bölünmüş ve zodyak imlerini gösteren bir sekstant; bir güneş saati; ve bir de kadrant. Zemin kat hizmet odaları için ayrılmıştı ve üzerinde kemerler tarafından desteklenen iki kat bulunuyordu.

Encyclopedia Brittanica şunları belitir:

‘‘En üretken İslamik gözlemevi Timurid prens Uluğ Bey tarafından 1420 sıralarında Semerkant’ta yaptırılan gözlemevidir; o ve yardımcıları büyük bir kadrant ile gözlemlerden bir yıldız kataloğu yaptılar. ... [P]tolemi’nin yıldızlarının konumlarını gözlediği bilinen biricik Doğulu gökbilimci[dir]. ... 1420-37 arasında oluşturulan kataloğu 1665’e dek basılmadı ve bu olduğu zaman daha şimdiden Avrupalı gözlemciler tarafından aşılmıştı.’’
::
"The most productive Islamic observatory was that erected by the Timurid prince Ulugh Beg at Samarkand in about 1420; he and his assistants made a catalog of stars from observations with a large quadrant. ... [T]he only known Oriental astronomer to reobserve the positions of Ptolemy’s stars. His catalog, put together in 1420-37, was not printed until 1665, by which time it had already been surpassed by European observations."

PTOLEMİ

‘‘... Ve aslında bu aynı bilim dalı tanrısal şeylerde düşünülen aynılık, iyi düzen, iyi oran ve yalın doğrudanlık aracılığıyla kişileri eylemlerin ve karakterin soyluluğu açısından anlamaya başka herhangi bir daldan daha çok hazırlayacak, izleyicilerine o tanrısal güzelliği sevdirecek, ve onlarda ruhun benzer bir durumunu bir bakıma doğallaşmış bir alışkanlığa çevirecektir. Ve böylece kendimiz her zaman oldukları gibi olan şeylerin bilim dalına duyduğumuz sevgiyi sürekli olarak arttırmaya çalışır, ve bunun için böyle bilimlerde kendilerini onlara verenler tarafından daha önce keşfedilmiş olan şeyleri öğrenir ve ayrıca onlardan bize dek geçen zamanın olanaklı kılabileceği türde küçük bir özgün katkıda bulunuruz’’ (Almagest, Kitap 1, 1. Önsöz).

Alexandre Koyré (Astronomical Revolution):

‘‘Gerçekten de, Copernicus’un Güneşi Evrenin özeğine yerleştirirken, onu gök devimlerinin özeğine yerleştirmediğini daha önce gördük: Yeryüzünün küresinin özeği gibi gezegen kürelerinin özekleri de Güneşe değil ama yalnızca onun yakınına yerleştirilir, ve gezegen devimleri Güneş ile değil ama Yeryüzünün küresinin özeği ile ilişkilendirilir — Güneş açısından eşözeksiz olarak. Yeryüzü küresinin özeği hiç kuşkusuz Güneş çevresinde döner; küçük bir üstdaire üzerine yerleştirilmiştir ve bunun deferenti* özek olarak Güneşi alır, ama devimi öylesine yavaştır ki, — üstdaire bir dönüşü 3.434 yılda ve yörünge dönüşünü 53.000 yılda tamamlar —, kılgısal amaçlar için hesaplamalara alınmaz. Bir sonuç olarak, Copernicus gök mekaniğinde Güneşin çok az göze çarpan bir rol oynaması gibi bir paradoks ile karşılaşırız. Öylesine az göze çarpar ki, ne olursa olsun hiçbir rol oynamaz diyebiliriz. Amacı bütünüyle başkadır: Evrene ışık verir, ve hepsi bu kadardır.’’

ALMAGEST

Almagest bir yıldız kataloğu da kapsar. Ptolemi’nin zamanından bu yana, Alfonsine tabloları dışında, 1300 yıl boyunca gökbilimde hiçbir ilerleme yapılmamıştı. Bir düzeltmenin zamanı gelmişti ve bu işi Uluğ Bey yerine getirdi. Çalışması eksiksizliği ve kendisinin büyük bir gökbilimci olarak saygınlığı nedeniyle sonraki iki yüzyıl boyunca haklı olarak ölçün çalışma olarak kaldı.

Ptolemi’nin Almagest’i 7 ve 8’inci kitaplarında binden fazla yıldızın bir kataloğunu kapsar. Yıldızlardan her birinin ekliptik enlem ve ekliptik boylamlardaki konumu Ptolemi’nin kendi İS 137 çığırı için verilmiştir. Böyle erken bir çalışmada beklenebileceği gibi konumlar önemli hatalar içerir. Ama boylamlarda dizgesel bir hata vardır: Katalog değerleri Ptolemi’nin kendi çığırı için ortalama 1,2 derece fazla bir alçalma gösterirler.

COPERNICUS

‘‘Çünkü eğer hayranlık verici özeninden ve çalışkanlığından ötürü tüm başkalarının önünde duran İskenderiyeli Claud Ptolemy kırk yıldan daha uzun süren gözlemlerin yardımıyla bu sanatı geriye dokunmadığı hiçbirşeyin kalmamış göründüğü denli yüksek bir noktaya getirmiş olsa bile, gene de birçok şeyin onun öğretisinden doğması gereken devimler ile değil ama dahaçok sonradan keşfedilen ve onun bilmediği devimler ile uyum içinde olduklarını görürüz’’ Copernicus, Göksel Kürelerin Dönüşleri Üzerine / De revolutionibus orbium coelsitium, 1543).

‘‘G. V. Schiaparelli, I precursori di Copernico nell’antichita’da (Bologna, 1873; Almanca çeviri, Die Vorläufer des Copernicus im Altertum (Leipzig, 1878, s. 85)) şöyle der: ‘Ptolemi ve Copernicus dizgeleri arasındaki büyük çatışma [Antik Çağdakiler ile] aynı fiziksel ve evrenbilimsel ilkeler çevresinde döndü. Her iki dizge de, biri gibi öteki de, fenomenleri temsil etmek için kullanılmaya yeteneklidir. Geometrik bakış açısından eşdeğerdirler; birbirleri ile anlaşırlar, tıpkı Tycho Brahe’nin seçmeci dizgesi ile olduğu gibi.’ ’’

Brahe’nin dizgesinde gezegenler Güneş çevresinde döner, ve Güneş (tüm gezegenler ve uydular ile birlikte) durağan Yeryüzü çevresinde döner.

HEVELIUS

Prodromus Astronomiae Gdansklı gökbilimci Johannes Hevelius (Johannis Hevelii, 1611–1687) tarafından yaratılan ve ölümünden sonra karısı ve araştırma yardımcısı Elisabeth Hevelius tarafından 1690'da yayımlanan bir yıldız kataloğudur. Katalog takımyıldızlara göre sıralanmış 1.564 yıldızın konumlarından oluşur. Bir Önsöz (Prodromus), bir yıldız kataloğu (Catalogus Stellarum), ve bir takımyıldızlar atlası (Firmamentum Sobiescianum, sive Uranographia) olarak üç bölümden oluşur. Hevelius Uluğ Bey'in çalışmasına verdiği önemi kendi kitabında gösterir.

Uluğ Bey, Hevelius, Tycho Brahe, Ptolemi, Urania ve başkaları (1).
Uluğ Bey, Tycho Brahe, Ptolemi, Copernicus, Urania ve başkaları (2).

TYCHO BRAHE

Kendi yıldız kataloğunu oluşturan Tycho Brahe bu yanılgıları gördü ve Hipparkhos’un İÖ ikinci yüzyılda bu konumları gözleyip kaydettiğini ve boylamları 2 2/3 derece öne alan ve eylemleri ise değiştirmeden bırakan Ptolemi’nin bunları ondan aşırdığını ileri sürdü. Bu 1 derecelik boylam hatasını açıklar, çünkü Ptolemi her yüzyıl için bir derecelik değişmez bir eksen salınımı oranını kabul etmişti, ki çok düşüktü. Hipparkhos’un ve Ptolemi’nin zamanları arasındaki gerçek salınım 3 2/3 dereceye yakındır; buna göre bir derecelik ayrım dizgesel boylam hatasını yeterli olarak açıklar.

19’uncu yüzyılda Pierre-Simon Laplace bir derecelik boylam hatasının daha az fesatlı bir yolda açıklanabileceğini belirtti. Ptolemi kendi güneş devimi kuramını da Hipparkhos’tan almıştı. Hipparkhos’un gününde güneş kuramındaki hataların küçük olmasına karşın, Ptolemi’nin gününde bu güneş konumu hataları yaklaşık olarak kataloğun hataları ile aynı yönde olmak üzere bir derecelik bir değere yükselmişti. Yıldızların boylamları en sonunda Güneşin boylamlarına gönderme ile belirlendiğine göre, Laplace bu temelde Ptolemi’yi hırsızlık suçundan aklamayı önerdi.

Daha da yakınlarda, James Evans Ptolemi’nin Hipparkhos’un temel gönderme yıldızlarını salınım yapmaksızın kendi gönderme noktaları olarak kullandığını ve tüm öteki yıldızları kendisinin gözlediğini ve daha sonra 2 2/3 dereceyi katalogdaki 1025 yıldızın tümüne eklediğini ileri sürdü.

Astrolab ile bir yıldızın konumunu ölçerken gözlemcinin ilk görevi astrolabı ekvator ekseni çevresinde döndürerek ekliptik halkanın göğün ekliptiği ile doğrudan bağdaşmasını sağlamaktır. Ptolemi bu kritik ilk adımda hata yapmış olabilir.

EKSEN SALINIMI

Yeryüzü yalnızca güneşin değil ama evrendeki her cismin, gerçekte ne kadar küçük ve ne kadar uzak olursa olsun her bir parçacağın uyguladığı yerçekimi kuvvetinin etkisi altındadır. Kendisi tam küresel olmadığı için, bu etkilerin sonuçları yalın olmaktan çok karmaşıktır ve belli zaman dönemlerinde yeryüzünün devim biçiminde ortaya çıkan bu değişimlerden yeterli ölçüde büyük olanların Uluğ Bey'in sekstantı ile saptanması olanaklı idi. Uluğ Bey 992 yıldızın konumlarını yeniden belirledi ve bunlara Semerkant gözlemevinden gözlenemeyecek denli güneyde kalan 27 yıldızın ölçümlerini Abd al-Rahman al-Sufi'nin 964 yılında yaptığı daha eski ölçümleri ekledi.

Yeryüzünün dönüş ekseninin yavaş konik devimine güneş ve ayın ve daha küçük bir düzeyde olmak üzere gezegenlerin yeryüzünün ekvatordaki tümseği üzerinde uyguladığı yerçekimi kuvveti neden olur. Buna bağlı olarak gündüz-gece eşitlikleri her ardışık yıldız yılında daha erken ortaya çıkar çünkü Yeryüzünün dönme ekseninin salınması ekliptik üzerindeki gündüz-gece eşitliği noktalarının geriye doğru yavaş bir devimine yol açar. Gündüz-gece eşitliklerinin tam bir salınım turu yaklaşık 25.800 yılı gerektirir. Bu ise yılda yaklaşık bir derecelik salınım oranı demektir.

EKLİPTİK

Ekliptik düzlemi Dünyanın Güneş çevresideki yörüngesini kapsayan geometrik düzlemdir. Ekliptik düzlem 1994’te Clementine uzay aracının kamerasından alınan yandaki fotoğrafta örneklenir. Sağdan sola doğru Dünyanın ışığı ile aydınlatılan Ay, Ayın karanlık bölgesinden yükselen Güneş, ve Satürn, Mars ve Merkür gezegenleri görülmektedir.

Ekliptik aynı zamanda yeryüzünden görüldüğü gibi Güneşin gökyüzündeki yoludur. Tüm gezegen yörüngeleri yaklaşık olarak aynı düzlemdedir. Dünyanın ekseni ekliptik düzlemi ile yaklaşık 23,5 derecelik açı yapar.

SEKSTANT

Teleskobun bulunmadığı bir zamanda ölçümlerin doğruluğu ancak açı ölçerlerin boyu arttırılarak elde edilebilirdi. Sekstant iki nesne arasındaki açının ölçülmesine sağlar. (Quadrant 90 derecelik, sekstant 60 derecelik, oktant bir dairenin sekizde birine karşılık düşmek üzere 45 derecelik açı ölçme aletleri idiler). Açı ve ölçme zamanı bir gök cisminin çeşitli problemleri ele almak için gereken koordinatlarını verir.

Uluğ Bey'in tasarladığı fakhri sekstant (bir dairenin altıda biri, 60º) mermerden yapılıydı. Çapı 40,21 metre, yay uzunluğu 63 metre, ve optik ayırma yeteneği 180 derece idi. Sekstant kuzeyden güneye doğru boylam yönünde hayranlık verici bir sağınlık ile yönlendirilmişti (Semerkant için boylam 39º 37' 33'' olmak üzere). Dairenin aralıklarını belirten noktalar ve ondalıklar mermer yüzeye kazınmıştı. Her bir derece 70 cm uzunluğunda idi. Bu düzenek enlem ölçümleri için yapılmış en büyük sekstant idi ve bir derecenin 600’de biri kadar çözünürlük elde edebiliyordu. Sekstantın çapı kabaca örneğin California’da Palomar Dağındaki 200 parmaklık yansıtıcının kubbenin yüksekliğine eşittir. Tüm büyüklüğüne ve duyarlığına karşın, 60º ile sınırlı olması nedeniyle Gözlemevi daha başka aletleri de kullanıyordu ve aralarında bir halkalı küre ve bir usturlab da vardı.

Uluğ Bey bu düzenek ile yeryüzünün ekseninin ekliptiğe eğimini 23 derece, 30' 17" olarak hesapladı (zamanı için doğru değerden yalnızca 32" sapmak üzere). Sekstantın yayı yapının kuzey-güney ekseni boyunca yerleştirilmişti ve zemin katın altından başlayarak üçüncü katın üzerine yükseliyordu. Güneş saati doğu-batı eksenine koşut ve sekstanta dikey olan duvara yerleştirilmişti. Çatı ve büyük olasılıkla kemer direkleri gök cisimlerini gözlemede yardımcı olmak üzere bronz plakalar ile işaretlenmişti.

Gözlemevinin dışı dönemin tüm daha başka anıtlarında da görüldüğü gibi pişirilmiş tuğla mozayıklar ile süslü idi. O günlerden kalan bir belgeye göre, hizmet odaları da benzer olarak süslenmişti: ‘‘Odaların içersinde dokuz gök yörüngesinin imgesi, dokuz gök küresinin şekilleri, ve üst-dairelerin dereceleri, dakikalar, saniyeler ve saniyelerin onda-birleri; yedi gezegen ve durağan yıldızların resimleri, yer kürenin imgesi, dağlar, denizler, ve çöller ve ilgili şeylerle birlikte bölgelerin resimleri boyanmış ve yazılmıştı.’’

Sekstant ekliptik (dünyanın güneş çevresindeki yörünge düzlemi) ve ekvator düzlemleri arasındaki açıyı ölçmek için, ilkbahar gündönümü noktasını saptamak için ve dönence yılının süresini ölçmek için kullanılıyordu.

Uluğ Bey tıpkı kendisinden önceki Ptolemi ve başka gökbilimciler gibi yalnızca çıplak gözle yapılan gözlemlerden dünyanın güneş çevresinde döndüğü sonucunu çıkaramazdı. Bu son görüş geriye, Timaeus’ta dünyanın kendi ekseni çevresinde döndüğünü belirten Platon’un kendisinde dek gitse de, kuramın dünya üzerinde görgül olarak tanıtlanması olanaksızdı (kutup noktasında yapılacak bir sarkaç deneyi ile olmanın dışında). Uluğ Bey gökbilimde Aristoteles-Ptolemi gökbilimi geleneğini izledi. Teleskobun yokluğunda, onyıllardan daha küçük ölçeklerde yapıldığında pek yeterli olmayan gözlem işini dev sekstantlar üstlenir, ve noktalar, çizgiler ve açılar ile geometrik yöntem Güneş Dizgesinin ve bütününde gözlenen evrenin hemen hemen sağın bir tablosunu çizerdi.

Uluğ Bey Ziji Ptolemi’nin ve Nasir al-Din al-Tusi’in kataloglarından sonraki üçüncü büyük yıldız kataloğudur. 1000'den biraz fazla yıldızın enlem ve boylamlarını kapsar. Yapıt Beyazıt Devlet Kütüphanesinde 4511 numara ile kayıtlıdır. 1665 yılında İngiltere’de basılmış ve Avrupa dillerine çevrilmiştir. Bir başka kaynağa göre ilk eşlem 1650’de Londra’da basılmıştır.

Zij-i Ulugh Beg, Zij-i Jadid-i Sultani, ya da Zij-i Gurgani olarak da bilinen çalışmanın girişinde Uluğ Bey Kadızade Rumi, Giyaseddin Cemşid ve Ali Kuşçu'nun katkılarını belirtir. Zij genel olarak Ptolemik bir çalışmadır. Kronoloji, trigonemetri ve küresel gökbilim, gezegen konumları ve astroloji üzerine dört bölümden oluşur.

‘‘Gözlem ve deneyimin gezegen devimleri konusunda bildiği herşey saklanmak üzere bu kitaba alındı’’ diye yazıyordu Uluğ Bey. Bu yapıtta temel gökbilimsel gözlemler özetlendi. Gökbilimin zamanda, ama yüzyıllara, giderek binyıllara yayılan bir süre içinde yapılan gözlemlere dayanması ölçüsünde, Kataloğun zamanın geçişi ile azalmaktan çok artan bir değeri vardır.

Uluğ Bey ve 60 kadar bilim adamından oluşan ekibi bir dizi proje üzerinde çalıştı. Birincil hedefleri İS ikinci yüzyılda Ptolemi’nin ve onuncu yüzyılda El Sufi’nin çalışmalarını gözden geçirmekti. 992 durağan yıldızı kapsayan Zij i Sultani Tablosu 1437’de tamamlandı. Tablo ayrıca güneş, ay ve gezegenlerin boylam dilimlerinin, eylem ve boylam paralaxlarının, ay ve güneş tutulmaların, ayın görülebilirliğinin ayrıntılı kayıtlarını kapsıyordu. Zij i Sultani sonraki 200 yıl için başvuru kaynağı oldu.

Uluğ Bey Zij’i Farsça’da yazdı. 17’nci yüzyılda İngiltere’de yayımlanmasından sonra, yapıt 19’uncu yüzyıl ortalarında Fransızca’ya çevrildi ve Farsça metin ile birlikte yayımlandı. Yirminci yüzyıl başlarında ABD’de de K. D. Knobel tarafından Zij üzerine bir inceleme yayımlandı ve 1918 yılında Rus Bilimler Akademisi Barthold’un Ulugbek i ego Vremya başlıklı çalışmasını yayımladı.

Türkiye’de ise üniversitenin konu ile en ilgili olması gereken bölümleri bile yakınlara dek Uluğ Bey’in varlığından habersizdi. Önemli olan Batıdan yalnızca görüngüyü ödünç almak ve yalnızca modern gibi görünmekti. Görünüş ödünç alındı çünkü görünüş yanılsamadır ve bütünüyle özsüzdür. Ama görüngü alınamadı çünkü görüngü özün görüngüsüdür. Özgürlük ve özerklik gerektiren bilim ve felsefe bugün de özgürlüğü yalnızca sözel olarak bilen kulluk geleneğine yabancıdır. Bir kavramsızlık ve kavrayışsızlık kültüründe üniversite değil bilimin, pragmatizmin gerektirimlerine bile karşılık verecek bir yetkinlik düzeyine erişemez. Öte yandan Batı kültürünün henüz kendisinin bütünüyle kurtulamadığı pozitivizm, nihilizm, postmodernizm gibi entellektüel gerilikler ve ve törel kirlilik öğeleri gelişmemiş ya da az gelişmiş kültür için daha şimdiden tanıdık olan ve yabancı olmayan yanlar olarak öykünmeye bütünüyle uygundur.

Uluğ Bey 1437’ye dek bin kadar (ya da 994, 1018, 1022 gibi rakamlar da verilir) yıldızın ölçümlerini derledi. Zij i Sultani Ptolemi (İS 170’ler) ve Brahe (1600’ler) arasında üretilen en büyük çalışma idi ve Uluğ Bey’in yanısıra Ali Kuşçu ve Kadızade de olmak üzere Gözlemevinde çalışan bir dizi insanın ortak ürünü oldu. Gözlemevinde yapılan gözlemlerin tablolarının yanısıra, yapıt takvim hesaplamaları ve trigonometrik çözümler de kapsıyordu.

Arap yıldız kataloglarında bulduğu ciddi hata onu 992 durağan yıldızın konumlarını yeniden belirlemeye götürdü. Araplar yalnızca Ptolemi’den kopya etmişler ve boylamlara eksen salınımının etkisini eklemekle yetinmişlerdi. Uluğ Bey kendi Kataloğuna Al Sufi’nin 964 yılı kataloğundan Semerkant’tan gözlenemeyecek denli güneyde olan 27 yıldızı ekledi.

1437'de Uluğ Bey yıldız yılının uzunluğunu 365.2570370 gün olarak belirledi (365 gün, 6 saat, 10 dakika, 8 saniye (+58 saniyelik bir hata ile). Yıllara yayılan ölçümlerinde 50 metre yüksekliğinde gnomon kullandı. Daha sonraki ölçümlerinde 365g 5s 49d 15 saniyelik daha sağın bir değer elde etmeyi başardı ki, +25 saniyelik hata oranı ile Copernicus'un +30 saniyelik hata kapsayan hesaplamasından daha doğru idi. Uluğ Bey'in Yeryüzünün dönme ekseninde eğimi 23,52 derece olarak ölçümü de Copernicus ve Tycho Brahe'nin hesaplamalarından daha doğru idi ve bugün kabul edilen değer ile tam olarak çakışır.

Ptolemi’den bu yana ilk özgün çalışma olan Katalog 1665’te Oxford’da Thomas Hyde tarafından ‘‘Tabulae longitudinis et latitudinis stellarum fixarum ex observatione Ulugbeighi’’ başlığı altında yayıma hazırlandı ve 1767'de G. Sharpe tarafından yeniden basıldı. Daha yakınlarda çıkan yayımlar Francis Baily'nin 1843'te yayımladığı "Memoirs of the Royal Astronomical Society"nin xiii'üncü cildi ve Edward Ball Knobel'in 1917'de yayımladığı "Ulugh Beg's Catalogue of Stars, Revised from all Persian Manuscripts Existing in Great Britain, with a Vocabulary of Persian and Arabic Words" başlıklı çalışmalarıdır.

Gözlemevinde Uluğ Bey’in yönetimi altında ve onunla işbirliği içinde çalışan bilimcilerin yaptıkları çalışmalar arasında şunlar bulunur: Kübik eşitliklere sağın yaklaşık çözümler vermek için yöntemler; binomial teorem ile çalışmalar; Uluğ Bey’in sekiz ondalık sayıya kadar doğru sinüs ve tanjant tabloları; küresel trigonometri için formüller; ve, özel bir önemi olmak üzere, Uluğ Bey’in Ptolemi’den bu yana hazırlanan ilk kapsamlı yıldız Kataloğu. Zic-i Sultani ya da Uluğ Bey Zayiçesi adını taşıyan bu katalog on yedinci yüzyıla dek bu tür çalışmalar için ölçünleri belirledi.

Katalog trigonometrik sonuçları 1 derecelik aralıklarda verilen sinüs ve tanjant tablolarını kapsar. En az 8 ondalık basamak düzeyine dek doğru olan bu tablolar yüksek bir sağınlık derecesi gösterirler. Hesaplama sin 1°'nin sağın bir belirlemesi üzerine dayanır. Uluğ Bey bu belirlenimi onun bir kübik denklemin çözümü olduğunu göstererek ve sonra bunu sayısal yöntemler ile bularak saptar. Elde ettiği sonuç sin 1° = 0.017452406437283571'dir. Bugünkü yaklaşık değer sin 1° = 0.017452406437283512820.....'dir.

Gözlemler Ptolemi’nin o güne dek sorgusuzca kabul edilen hesaplamalarındaki bir dizi yanlışı gün ışığına çıkardı. Yine, gözlemevinden alınan veriler Uluğ Bey’in yılın uzunluğunu 365 gün 5 saat 49 dakika 15 saniye olarak oldukça sağın bir hesaplamasını yapmasına olanak verdi. Uluğ Bey Güneş, Ay ve gezegenler ile ilgili verileri de yayımladı ve gezegenlerin bir yıllık devimleri için saptanan bu veriler de çalışmasının çoğu durumunda olduğu gibi oldukça sağındır.

Uluğ Bey’in verileri modern zamanların verilerine Satürn, Jüpiter ve Venüs ile ilgili olarak iki ya da beş saniyelik sınırlar içerisinde yaklaşır.

ULUGH BEG'S CATALOGUE OF STARS
ULUĞ BEY'İN YILDIZLAR KATALOĞU

BY
Edward Ball Knobel
Treasurer and Past President of the Royal Astronomical Society

The Carnegie Institution of Washington
Washington, 1917

Uluğ Bey politikada bilimde olduğu kadar başarılı değildi, ve 1447’de babasının ölümünden sonra tek oğul olmasına karşın erki elinde tutmayı başaramadı. İki yıl süren yöneticiliğinin sonunda 1449’da dünyasal etkinliklerini doğru bulmayan oğlu Abdül Latif tarafından Semerkant’ta öldürtüldü. Mezarı Semerkant’ta Timur tarafından yaptırılan mozelede 1941’de bulundu. Uluğ Bey elbiseleri ile birlikte gömülmüştü ve bu bir şehit olarak görüldüğünü belirtir.

Uluğ Bey'in gözlemevi Nasir el-Din el-Tusi'nin Meragha'daki gözlemevi gibi çalışmayı sürdürmedi ve kurucusunun ölümü üzerine etkinliğine son verdi. Ali Kuşçu Semerkant'tan ayrıldı ve Uluğ Bey'in ölümünden sonra İslamik gökbilim bir ilerleme yapmadı.

Uluğ Bey'in 1447'deki ölümünden sonra öğrencisi Ali Kuşçu (1403, Semerkant-1474, İstanbul) gözlemevindeki çalışmanın tam yönetimini üstlendi. 1470'te çalışmaları, yapıtları ve Ziji Sultani'nin gözlemevinden alınan eşlemlerini de taşıyan bir kervan ile İstanbul'a gitmek üzere yola çıktı. Ali Kuşçu İstanbul'da iki yıl yaşadı. Bu süre içinde Ayasofya Medresesinde bir öğretmen olarak çalıştı ve Uluğ Bey'in okulunun bilimsel sonuçlarının tanıtımı için elinden geleni yaptı.

Uluğ Bey’in yaşamı insanın bilme, öğrenme, kendini ve evrenini anlama etkinliğine aittir ve, epigramında belirttiği gibi, bu niteliği ile sonsuza dek yaşayacaktır. Değer kavramı sonluluğu, göreliliği dışlar. Öyle görünür ki, Türklerin ve bütün bir İslamik dünyanın onu gözardı etmesinin, yabancılamasının ve en sonunda unutmasının başlıca nedeni Uluğ Bey’in kültürel tikelliklerin üstünde ve ötesinde olması, ussallık ve özgürlükten gelen büyüklüğüdür. Tıpkı Farabi gibi, Uluğ Bey de Batı tini tarafından kucaklandı, değerlendirildi, ve onurlandırıldı. Farabi Latin Batının İslamik felsefe ve bilim öğretmelerinin en önünde durur. Batının özgür ve ussal tini Uluğ Bey’de de aynı sonsuz değeri gördü. İslamik dünya ve Türk dünyası, sözel olmanın dışında, bilimsel ve felsefi açıdan bu iki büyük insana hak ettikleri değeri ve onuru verecek yetkinlikte değildi. Değer verebilmek için değerli olmak gerekir. Ama kulluk değersizliktir. İslamik dünya Uluğ Bey’i anlayacak olgunluğa ulaştığı zaman, entellektüel olarak olduğu gibi moral, törel ve estetik olarak da büyüdüğü zaman, bundan böyle bütünüyle başka bir kültür olacaktır.

Timur’un kendisi bugün Özbekistan toprakları içersinde bulunan Transoxania’da (Maveraünnehir) yaşayan Türk Barlas aşiretinden idi. Türk ve Moğol kabilelerini birleştiren Timur atlı okçulardan oluşan orduları ile İran, Irak ve Doğu Anadolu’da imparatorluğunu kurdu. Torunu Uluğ Bey’in doğumundan kısa bir süre sonra Hindistan’ı istila ederek 1399’da Delhi’nin denetimini ele geçirdi. 1309’dan 1402’ye dek fetihlerini sürdüren Timur Suriye’de Mısırlı Memlükleri ve 1402’de Ankara yakınlarında Osmanlı Padişahı I. Bayezid’i yendi. Timur 1405’te öldü.

SEMERKANT

2.500 yıl kadar önce kurulan MARAKANDA İÖ 4’üncü yüzyılda Büyük İskender tarafından ele geçirildi. 328’de İskender’e karşı ayaklanan kent yokedildi. Daha sonra Partialılar, Seleukidler ve Baktrialılar arasındaki çatışmalara sahne olan kent İÖ birinci yüzyılda Kuşhan krallarının egemenliği altında yeniden serpildi. 8’inci yüzyılda Sogdiana’nın başkenti olan Semerkant Araplar tarafından ele geçirildi ve kent halkı İslama döndü. 10’uncu yüzyıla doğru Semerkant kültür ve ekonomide önderliği yitirdi ve yeri Buhara tarafından alındı. 10 ve 11’inci yüzyıllar kentin Buhara’ya karşı savaşımı ile damgalanır. 1220’de kent Cengiz Han’ın askerleri tarafından yokedildi. Daha sonra 14’üncü yüzyılda Timur kenti Moğollardan aldı ve imparatorluğu için başkent yaptı. Kent hızlı bir büyüme ve kalkınma dönemine girdi. Semerkant’ın büyüklüğünü simgelemek üzere köylerine Şiraz, Bağdat, Kahire gibi adlar verildi. Kent 15’inci yüzyılda Uluğ Beyin yönetimine bırakıldı.

BUHARA

Büyük İskender Buhara’dan geçerken kent daha şimdiden yaklaşık olarak 1.000 yaşındaydı. Dünyanın en eski kentlerinden biri olan Buhara eski Zerdüştler tarafından kuruldu ve Zerdüştlük için dinsel bir özek oldu. 1500’de Özbekler tarafından ele geçirilen Semerkant Buhara Hanlığına bağlandı. Buhara daha o sıralarda İslamik elyazmalarının ve bir süre sonra basılı yazıların bir hazinesi oldu. Büyük bir tecim özeğine dönüşen kente İpek Yolu aracılığıyla binlerce rulo ve kitap getirildi. Buhara çarşıları tüm İslam dünyasının en büyük belgeler kaynağına dönüştü ve kent dev bir kütüphane oldu. 11 ve 15’inci yüzyıllara ait İslamik yapıtlardan pek çoğunun günümüze kalmış olması bu olguya bağlıdır. Daha sonra Bolşeviklere direniş nedeniyle Sovyet ağır toplarının ve tanklarının saldırıları ve hava bombardımanları sonucunda Buhara’nın arşivleri yok oldu.